Publicaties

Home / Publicaties

2024

In wording: een hoofdstuk van Anne Keirse en Brechtje Paijmans over het adagium 'In pari delicto'.

2023

Het in oktober 2023 ingediende wetsvoorstel ter versterking van de positie van ouders en leerlingen in het passend onderwijs introduceert een hoorrecht voor leerlingen met een ondersteuningsbehoefte. Hoewel dit hoorrecht zeker wenselijk en noodzakelijk is, is er (meer) serieus werk aan de winkel voor de onderwijswetgever. Een wettelijk hoorrecht voor (andere) leerlingen schittert namelijk door afwezigheid, terwijl art. 12 IVRK dit wel ondubbelzinnig voorschrijft (School en Wet 2023/150, aflevering 6, p. 6).

N.B. Inmiddels is een wetsvoorstel aanhangig waarmee vo-leerlingen alsnog het recht (terug)krijgen om te worden gehoord voordat wordt beslist tot definitieve verwijdering van school (zie nader 36 478 - Reparatiewet OCW 20##).

2022

Door het lerarentekort lukt het veel scholen niet om voldoende bevoegde leerkrachten te krijgen, ook niet voor bewegingsonderwijs. Mag ‘gym’ dan niet meer worden aangeboden of mag een basisschool een ‘alternatief’ aanbieden met een niet-bevoegde lesgever? Maar hoe zit het dan met de aansprakelijkheid?

Op scholen hebben directies en leerkrachten veel vragen hierover, en helaas ook wel onjuiste veronderstellingen en soms onveilige ‘alternatieven’. Brechtje Paijmans & Bastiaan Goedhart schreven er dit artikel over in School en Wet. Het gaat over (on)bevoegdheden van leraren, aansprakelijkheid van de school, dilemma’s EN over mogelijke alternatieven. Het is immers van groot belang dat kinderen - verantwoord - blijven bewegen. (School en Wet 2022/4, aflevering 5, p. 17-26)

Mag een school die aansprakelijk wordt gesteld door (de ouders van) een leerling of student, het leerling-/studentdossier delen met haar juridisch adviseur (of met de juridisch adviseur van de aansprakelijkheidsverzekeraar die dekking biedt voor de aansprakelijkheidskwestie), ook als de (ouder van de) leerling/student hiervoor geen toestemming geeft? (School en Wet 2022/28, aflevering 6, p. 6-7)

N.B. Inmiddels heeft de Hoge Raad het desbetreffende arrest gewezen, waarin hij oordeelde dat bij de buitengerechtelijke afhandeling van een claim de medische hulpverlener niet zonder toestemming van de patiënt medische gegevens van de patiënt mag delen met een jurist. Maar als de patiënt die toestemming niet geeft, hoeft het ziekenhuis niet een inhoudelijk standpunt over de claim in te nemen, omdat het dan niet in de gelegenheid is geweest dit standpunt met een jurist te bepalen. Lees verder het arrest ECLI:NL:HR:2023:1682.

De tweejaarlijkse kroniek met daarin een bespreking van de rechtspraak over de aansprakelijkheid van onderwijsinstellingen in het po, vo en mbo (en een enkele keer in het ho) daar waar het ongevallen, gymongevallen, pesten/misbruik/geweld, de kwaliteit van het onderwijs, toelating, schorsing en verwijdering en de privacy betreft (School en Wet 2022/31, aflevering 6, p. 24-30).

Het Handboek Personenschade is een naslagwerk op het brede gebied van de personenschade. Sinds 2010 schrijf ik hierin het hoofdstuk over de aansprakelijkheid van scholen voor schade van leerlingen door ongevallen, gymongevallen en pesten/misbruik/geweld. Medio 2022 verscheen het bijgewerkte hoofdstuk (Wolters Kluwer 2022, p. 2085-01 – 2085-79).

De corona-maatregelen hadden veel negatieve impact op kinderen en jongeren. In haar column vraagt Brechtje Paijmans aandacht voor art. 3 van het Verdrag inzake de rechten van het kind (School & Wet 2022-1, p.4).

2021

Jeugdcriminaliteit, de daarbij veroorzaakte schade en de onverhaalbaarheid hiervan vormen een maatschappelijke zorg, maar het is de vraag of die zorg voldoende reden en rechtvaardiging is om de risicoaansprakelijkheid van álle ouders te verruimen, zoals op dit moment wordt voorgesteld. Dit artikel gaat over de voormalige, de huidige en de mogelijk toekomstige risicoaansprakelijkheid van ouders voor de schadeveroorzakende gedragingen van hun kinderen. (TVP 2021/3, p. 89-96)

Ongelukken zitten niet slechts in kleine hoekjes, maar liggen met enige regelmaat ook op ons te wachten op gladde vloeren en natte matten. Uitglijden en (bijna) vallen, het overkomt de meesten van ons weleens, gelukkig meestal zonder schadelijke gevolgen. Het kan echter ook leiden tot blijvende (letsel)schade en om die reden de vraag oproepen of een ander voor deze schade aansprakelijk is. (Verkeersrecht 2021/1, p. 2-12)

Brechtje Paijmans & Bastiaan Goedhart schreven dit artikel over de soms wel erg flexibele pabo-opleidingen. Die flexibiliteit kan tot gevolg hebben dat pabo-studenten weinig of geen onderwijs krijgen in bewegingsonderwijs, terwijl zij na hun afstuderen wel bevoegd zijn om bewegingsonderwijs te geven aan kleuters, en brede context-activiteiten aan alle leerlingen. Hoe (on)veilig is dat? En wat is hiervan het aansprakelijkheidsrisico? (KVLO Lichamelijke Opvoeding Magazine 2021-04, p. 42-45)

De corona-maatregelen (zoals mondkapjes) leiden tot meer geschillen tussen scholen en ouders. Leiden deze ook tot meer aansprakelijkheid? (School & Wet 2021-1, p.4)

2020

Hoe werkt het lerarentekort door in het bewegingsonderwijs? Kan een school kiezen voor een onbevoegde docent in de gymzaal of moeten leerlingen minder gaan bewegen? (School & Wet 2020-01, p. 4)

Deze geactualiseerde versie van het in 2014 voor het eerst verschenen basisboek is een algemene, compacte en praktijkgerichte inleiding op het onderwijsrecht voor iedereen die meer wil weten over de juridische kaders in het primair en voortgezet onderwijs. Naast een beknopt overzicht van de belangrijkste onderwijswetten (WPO en WVO) en de rechtspositie van leerlingen, ouders, docenten, bestuur en medezeggenschapsraad, worden thema’s behandeld zoals de toelating en de verwijdering van leerlingen, de mate van aansprakelijkheid van onderwijsinstellingen en de verplichtingen bij leerlingen met een handicap of ondersteuningsbehoefte. Mede aan de hand van oordelen uit de rechtspraak en klachten of geschillencommissies wordt duidelijk gemaakt hoe invulling wordt gegeven aan het recht op onderwijs. (Basisboek Onderwijsrecht, Sdu uitgevers, september 2020) 

2019

Brechtje Paijmans & Anne Keirse  schetsen uitgebreid de ontwikkeling en toepassing van het leerstuk van eigen schuld bij kinderen. De omstandigheid dat een benadeelde door zijn jeugdige leeftijd de gevolgen van zijn gedrag niet goed kan overzien, heeft gevolgen voor de schadedeling. Dit blijkt uit de rechtspraak over eigen schuld bij kinderen en tieners in het verkeer en vindt ook zijn weerslag in de rechtspraak búiten het verkeer. Ten slotte worden ook de gevolgen besproken van een eventuele bijdrage van ouders aan de schade van hun kind waarvoor een derde primair aansprakelijk is. (Letsel & Schade 2019/385, p. 35-56)

Het vonnis van de Haagse kantonrechter over de gestelde discriminatie vanwege het ongelukkig plannen van de schoolfotograaf op een dag tijdens het Offerfeest werd inmiddels vernietigd door het Gerechtshof Den Haag. (School & Wet 2019-01, p. 4)

Het tijdschrift School en Wet kent diverse kronieken, maar tot 2019 nog geen kroniek over de aansprakelijkheid van scholen. Dit is daarmee de eerste kroniek over dit onderwerp; veeleer een inleiding en toelichting op het onderwerp, als opmaat voor een tweejaarlijkse kroniek met recente rechtspraak en ontwikkelingen. (School en Wet 2019-02, p. 18-27)

Een verzameling, ordening en samenvatting van 162 civielrechtelijke uitspraken over de aansprakelijkheid van scholen en andere (sport)organisaties in diverse situaties (ongevallen, gym- en sportongevallen, nazorg, sociale veiligheid, kwaliteit onderwijs, schorsing & verwijdering en zorgplicht jegens derden). (244 p.)

2018

Het Handboek Personenschade is een naslagwerk op het brede gebied van de personenschade. Sinds 2010 schrijf ik hierin het hoofdstuk over de aansprakelijkheid van scholen voor schade van leerlingen door ongevallen, gymongevallen en pesten/misbruik/geweld. In december 2018 verscheen het bijgewerkte hoofdstuk. (Wolters Kluwer 2018, p. 2085-01 – 2085-79)

Smartengeld voor het missen van een schoolfoto? De rechtbank in Den Haag wees deze vordering van ouders van twee Islamitische kinderen vorige zomer toe, omdat de schoolfotograaf was gepland op de dag van het Offerfeest, waardoor de kinderen vanwege moskeebezoek ontbraken op hun klassenfoto, de foto die ook in hun klaslokaal kwam te hangen.
(School en Wet 2018-03, p. 5-9)

De woorden ‘het Syrische meisje’ en ‘aansprakelijkheid’ boezemen scholen en leerkrachten angst in, angst voor strafrechtelijke vervolging en angst voor civielrechtelijke aansprakelijkheid. (School & Wet 2018-01, p. 4).

Smartengeld voor het missen van een schoolfoto? De rechtbank in Den Haag wees deze vordering van ouders van twee Islamitische kinderen vorige zomer toe, omdat de schoolfotograaf was gepland op de dag van het Offerfeest, waardoor de kinderen vanwege moskeebezoek ontbraken op hun klassenfoto, de foto die ook in hun klaslokaal kwam te hangen. (JA 2018/06)

2017

Als gedaagde en eiser op vergelijkbare wijze verwijtbaar hebben gehandeld, is het juridisch de vraag of het verwijt van eiser in hun onderlinge verhouding doel treft. Anders gezegd: kan de gedaagde dader ter afwering van zijn aansprakelijkheid een beroep doen op het eveneens onbetamelijke handelen van de benadeelde eiser? Een juridische versie van het spreekwoord over de pot en de ketel is het adagium ‘In pari delicto potior est condicio defendentis’: bij gelijke onbetamelijkheid is de situatie van de gedaagde sterker.

In het kader van het themanummer van het tijdschrift Maandblad voor Vermogensrecht over ‘ongewenst gedrag en privaatrecht’ schreven Brechtje Paijmans & Anne Keirse het artikel: ‘in pari delicto; als de pot de ketel verwijt’. (MvV 2017/7-8, p. 207-219).

In 2007 schreef Brechtje Paijmans voor het tijdschrift Verkeersrecht een artikel over de aansprakelijkheid van scholen voor gymongevallen, naar aanleiding van het arrest SKOL/Van Tol, over Pascal, een brugklasser met een visuele handicap die een zweefkoprol eigenlijk niet durfde te maken, maar dit toch deed nadat zijn docent LO hem daarvoor ‘een colaatje’ als beloning in het vooruitzicht had gesteld. De zweefkoprol mislukte, Pascal kwam verkeerd terecht en in geschil was of de docent LO onzorgvuldig had gehandeld. Een deskundige LO was van mening dat dit zo was. In cassatie bleef het veroordelende arrest van het hof in stand.

In 2017 vonden Brechtje Paijmans & Bastiaan Goedhart het interessant om – tien jaar later – te bezien hoe de aansprakelijkheid van scholen zich in deze periode heeft ontwikkeld, maar tevens hoe (de beoordeling van) deze aansprakelijkheid zich naar onze mening zou moeten ontwikkelen. Uitsluitend het gebruik van Kelderluik-criteria en/of een juridische beoordeling is onvoldoende; ook een vakinhoudelijke beoordeling van de gymles is geboden. (Verkeersrecht 2017/41)

Het boek behelst een algemene, compacte en praktijkgerichte inleiding op het onderwijsrecht. Naast een beknopt overzicht van de belangrijkste onderwijswetten (WPO en WVO) en de rechtspositie van leerlingen, ouders, docenten, bestuur en medezeggenschapsraad, worden thema’s behandeld zoals de toelating en de verwijdering van leerlingen, de mate van aansprakelijkheid van onderwijsinstellingen en de verplichtingen bij leerlingen met een handicap of ondersteuningsbehoefte. Mede aan de hand van oordelen uit de rechtspraak en klachten- of geschillencommissies wordt duidelijk gemaakt hoe invulling wordt gegeven aan het recht op onderwijs. (Boek: Basisboek Onderwijsrecht, Sdu uitgevers, september 2017)

Obesitas is een groeiend probleem, ook bij (jonge) kinderen. Aangezien de basis voor een goede gezondheid wordt gelegd in de kindertijd is er begrijpelijkerwijs ook aandacht voor gezondheid in het onderwijs. Hebben scholen ook een zorg(plicht) op dit terrein? (School & Wet 2017-02, p. 4)

Het Handboek Personenschade is een naslagwerk op het brede gebied van de personenschade. Sinds 2010 schrijf ik hierin het hoofdstuk over de aansprakelijkheid van scholen voor schade van leerlingen door ongevallen, gymongevallen en pesten/misbruik/geweld. In april 2017 verscheen het bijgewerkte hoofdstuk .(Wolters Kluwer 2017, p. 2085-01 – 2085-74)

Leren door vallen en opstaan. Bij spelen en bewegen is dit letterlijk één van de manieren waarop kinderen leren. Met een val hoeft dus niks mis te zijn, maar een ongeval probeert een docent lichamelijke opvoeding te voorkomen. Helaas lukt dat niet altijd. Brechtje Paijmans & Bastiaan Goedhart, deskundige LO, schreven samen een artikel over gymongevallen. (School & Wet 2017-02, p. 5-14)

2016

Artikel over het procesrechtelijke fenomeen van de verzwaarde stelplicht. Op 4 april 2014 belastte de Hoge Raad in het arrest Reaal/Deventer voor het eerst een wegbeheerder met een verzwaarde stelplicht. Het arrest kreeg de nodige aandacht vanwege de materiële aspecten van de kwalitatieve aansprakelijkheid ex art. 6:174 lid 2 BW, maar is ten minste zo interessant vanwege de procesrechtelijke elementen die het bevat. Het arrest vormde de aanleiding om in deze bijdrage de toepassing en de reikwijdte van de verzwaarde stelplicht te onderzoeken en vooral om de mogelijke sancties op het niet voldoen daaraan te bespreken. (Nederlands Tijdschrift voor Burgerlijk Recht (NTBR) 2016, afl. 1)

Noot onder het tussenvonnis Rechtbank Midden-Nederland 2 maart 2016, ECLI:NL:RBMNE:2016:1013 (studenten/Hogeschool Utrecht), waarin de Hogeschool Utrecht aansprakelijk wordt geacht voor studievertraging van studenten Medische Hulpverlening. (Jurisprudentie Aansprakelijkheid 2016/83)

In opdracht van de PO-Raad werd een serie artikelen geschreven over sport en bewegen in het onderwijs. Eén van deze PO-Raad Specials is een artikel van Marijke Nijboer over de aansprakelijkheid van scholen voor ongevallen tijdens bewegingsonderwijs. Een jurist van de KVLO en Brechtje Paijmans belichten daarin de juridische kant van gymongevallen. Brechtje Paijmans geeft voorts twee tips aan scholen voor de situatie dat een (gym)ongeval op school plaatsvindt.

2015

Artikel over sport en spel. Een ongeluk tijdens sport en spel ontstaat gemakkelijk. Het vestigen van aansprakelijkheid van een medespeler is moeilijker. Sinds de bekende arresten Heeck/Nijgh enDekker/Van der Heide is het onomstreden dat deelnemers binnen sport of spel minder snel onrechtmatig handelen jegens elkaar dan wanneer zij zich buiten de context van deze sport of het spel zouden bevinden. In dit artikel wordt – aan de hand van zowel arresten van de Hoge Raad als veel feitenrechtspraak – onderzocht wanneer sprake is van een sport- of spelsituatie en voorts wanneer gedrag binnen sport of spel als onrechtmatig kwalificeert. (Letsel & Schade (L&S) 2015, afl. 4)

Redactioneel. Per 1 augustus 2015 heeft het basis- en voortgezet onderwijs een nieuwe ‘anti-pestwet’ ten behoeve van de veiligheid van de leerlingen. Deze publiekrechtelijke wet verplicht de scholen om een veiligheidsbeleid te voeren, de veiligheid op school te monitoren en een persoon de taak te geven het beleid om pesten tegen te gaan te coördineren alsook te fungeren als aanspraakpunt. De Onderwijsinspectie is belast met het toezicht op de naleving daarvan. (Tijdschrift: Letsel & Schade (L&S) 2015, afl. 3)

2014

Hoofdstuk over de aansprakelijkheid van scholen jegens leerlingen. Het boek behelst een algemene, compacte en praktijkgerichte inleiding op het onderwijsrecht. Naast een beknopt overzicht van de belangrijkste onderwijswetten (WPO en WVO) en de rechtspositie van leerlingen, ouders, docenten, bestuur en medezeggenschapsraad, worden thema’s behandeld zoals de toelating en de verwijdering van leerlingen, de mate van aansprakelijkheid van onderwijsinstellingen en de verplichtingen bij leerlingen met een handicap of ondersteuningsbehoefte. Mede aan de hand van oordelen uit de rechtspraak en klachten- of geschillencommissies wordt duidelijk gemaakt hoe invulling wordt gegeven aan het recht op onderwijs. (Boek: Basisboek Onderwijsrecht, Sdu uitgevers, december 2014)

Het Handboek Personenschade is een naslagwerk op het brede gebied van de personenschade. Sinds 2010 schrijf ik hierin het hoofdstuk over de aansprakelijkheid van scholen voor schade van leerlingen door ongevallen, gymongevallen en pesten/misbruik/geweld. In maart 2014 verscheen het bijgewerkte hoofdstuk (Kluwer 2014, p. 2085-01 – 2085-70)

Artikel over de aansprakelijkheid van scholen voor de eventueel falende kwaliteit van het onderwijs. (Ars Aequi (AA) februari 2014)

Praktisch boek voor scholen, ouders, leerlingen en verzekeringsmaatschappijen over de mogelijke aansprakelijkheid van scholen ten opzichte van leerlingen, meer specifiek ten aanzien van ongevallen, gymongevallen, pesten/misbruik/geweld en de kwaliteit van het onderwijs, gebaseerd op het proefschrift ‘De zorgplicht van scholen’ uit 2013. (Celsus juridische uitgeverij 2014, 131 p.)

2013

Proefschrift over de civielrechtelijke zorgplicht van scholen jegens leerlingen, meer specifiek ten aanzien van ongevallen, gymongevallen, pesten/misbruik/geweld en de kwaliteit van het onderwijs, promotie Universiteit Utrecht op 17 mei 2013, promotor: prof.mr. I. Giesen. 

Het boek 'De zorgplicht van scholen' is ook hier te bestellen via de uitgever.

In deze bijdrage staat de vraag centraal waar binnen het Nederlandse aansprakelijkheidsrecht de ruimte ligt om tot beweging – en daarmee tot veranderingen – te komen. Artikel door R. Rijnhout, E.F.D. Engelhard, I. Giesen, L.F.H. Enneking, J.M. Emaus, M.-J. van der Heijden, E.R. de Jong, A.L.M. Keirse, L.C.W.M. van Kessel, E.N.F.M. de Kezel, I. Koning, S.A. Kruisinga, S. Kulk en B.M. Paijmans. (Nederlands Tijdschrift voor Burgerlijk Recht (NTBR) 2013/20)

En ouder

Hoofdstuk ‘Aansprakelijkheid van scholen voor letselschade van leerlingen’ in het boek ‘Verkenningen binnen het letselschaderecht’ van de Vereniging van Letselschade Advocaten (LSA) gebaseerd op een lezing op het LSA-symposion d.d. 27 januari 2012 over de vraag in hoeverre scholen aansprakelijk zijn voor schade van hun leerlingen door ongevallen, gymongevallen, pesten/misbruik/geweld.

Artikel naar aanleiding van HR 28 oktober 2011, NJ 2012, 199 (Beganovic/ROC van Twente) over de vraag of scholen gehouden zijn een verzekering te sluiten ten behoeve van hun leerlingen. (School en Wet 2012-01, p. 15-18)

Artikel over de aansprakelijkheid van scholen voor de eventueel falende kwaliteit van het onderwijs, in rechtsvergelijkend perspectief, geschreven door Brechtje Paijmans & Niels Noorlander (Nederlands Tijdschrift voor Burgerlijk Recht (NTBR) 2011-06, p. 233-245)

In hoeverre is een school aansprakelijk voor een onterechte verwijdering van een leerling? Noot onder het vonnis Rb. Haarlem 25 november 2009, JA 2010, 38 (X/Stichting Katholiek Onderwijs Volendam), waarin een ten onrechte verwijderde leerling schadevergoeding vordert van zijn VO-school voor onvoldoende adequaat onderwijs in de periode dat hij was verwijderd alsook in de periode dat hij weer was toegelaten en een onderwijsachterstand had (Jurisprudentie Aansprakelijkheid 2010/38)

Het Handboek Personenschade is een naslagwerk op het brede gebied van de personenschade. Sinds 2010 schrijf ik hierin het hoofdstuk over de aansprakelijkheid van scholen voor schade van leerlingen door ongevallen, gymongevallen en pesten/misbruik/geweld. (Kluwer 2010, p. 2085-01 – 2085-135)

Artikel naar aanleiding van het vonnis Rb. Zwolle 22 april 2009, JA 2010, 4 (X/Openbaar Onderwijs Zwolle en Regio Zwolle) over de vraag in hoeverre een school aansprakelijk is voor een gymongeval en of op een dergelijk gymongeval de bewijsrechtelijke ‘omkeringsregel’ kan worden toegepast (PIV Bulletin november 2009)

Artikel over de aansprakelijkheid van scholen voor schade van leerlingen (Beursbengel december 2009)

Artikel naar aanleiding van het vonnis Rb. Utrecht 26 maart 2008, LJN: BC7697 (X/Scholenstichting St. Michaël) over de vraag in hoeverre scholen aansprakelijk kunnen zijn voor schade van leerlingen als gevolg van asbest in het schoolgebouw (Tijdschrift: PIV Bulletin april 2008)

In hoeverre is een werkgever aansprakelijk voor de schade van een werknemer die van een trap is gevallen?

Noot onder het arrest HR 7 december 2007, LJN: BB5625 (Tahmasebi/Shell) over de vraag in hoeverre een werkgever aansprakelijk kan zijn voor huis-, tuin- en keukenongevallen (Jurisprudentie Aansprakelijkheid 2008/33)

In hoeverre is een bezitter van een tijdelijke ijsbaan aansprakelijk voor de val van een schaatser?

Noot onder het vonnis Rb Rotterdam 16 juli 2008, LJN: BD7436 (X/Stichting All Year Round Events) over de risicoaansprakelijkheid voor een gebrekkige roerende zaak (Jurisprudentie Aansprakelijkheid 2010/160)

Praktisch boekje over de aansprakelijkheid van scholen jegens leerlingen (Amsterdam: Delex 2008)

Artikel naar aanleiding van het arrest HR 19 januari 2007, NJ 2007, 450 (SKOL/Van Tol) over een gymongeval bij het maken van een zweefkoprol, en breder over de vraag wanneer een school aansprakelijk is voor letsel van een leerling door een gymongeval (Tijdschrift: Verkeersrecht 2007, nr. 7/8)

Artikel naar aanleiding van wetsvoorstel 2005/2006 – 30 519 om de risicoaansprakelijkheid van ouders voor schade door onrechtmatige daden van hun kinderen tot 14 jaar te verhogen naar onrechtmatige daden van hun kinderen tot 18 jaar (AV&S 2007/09)

Een visie op de rapporten van de Commissie Asser-Groen-Vranken over de fundamentele herbezinning van het Nederlands burgerlijk procesrecht (Ars Aequi Libri 2007)

In hoeverre is een school jegens een leerling aansprakelijk voor het pesten door een medeleerling?

Noot onder het vonnis Rb. ‘s-Hertogenbosch 14 februari 2007, JA 2007, 129 over de vraag in hoeverre een school aansprakelijk is voor schade van een leerling als gevolg van pesten door medeleerlingen (Jurisprudentie Aansprakelijkheid 2007/129)

Kort artikel van Brechtje Paijmans & Ewoud Hondius over de vraag in hoeverre ouders aansprakelijk zijn voor de schade die wordt veroorzaakt door hun kinderen (Ouranostra 2007, nr. 1)

Hoofdstuk in praktisch boekje over de aansprakelijkheid van scholen jegens leerlingen naar aanleiding van een seminar in het voorjaar van 2006 (Boek: Sdu uitgevers 2007)

Hoofdstuk in praktisch boekje over de aansprakelijkheid van en voor vrijwilligers naar aanleiding van een seminar in het voorjaar van 2005 (Sdu uitgevers 2005)